سارا قاسمیه ..محمدرضابمانیان..ابوذرناصحی..
چکیده:
زبان بیان در هنر سنتی و اصیل ایرانی .رمزی است .در این زبان هرشی دارای ظاهر وباطنی است .به این معنی که هر صورت مادی برای
اشاره به معنایی مجرد در عالمی بالاتر به کارمی رود.در این زمینه نقش نمادین درخت باستانی سرو در نگاره ها و باغ های ایرانی به عنوان
موثق ترین نمونه های خلق فضای مثالی هدف کلی این پژوهش می باشد.
نقش سرو باعث تداعی معانی از جمله جاودانگی . پایداری .و بلند بالایی ..میباشد با کاربرد هدفمند درخت سرو در طراحی منظره می
توان به شرایط خیالی و فرا واقعی اشاره کرد .
تصویر مثالی و نماد درخت :
درختان سمبل مشترک انسان و کل جهان بوده اند . معروفترین و شناخته شده ترین این تمثیل درخت زندگی یا درخت کیهانی است
)تصویر ۱ )
یک درخت با نور خورشیدی که ان را به برگ و چوب تبدیل می کند و مواد مغذی که از زمین می گیرد و ابی که تبخیر می نماید
.انرژی که به صورت اتش و گرمای بالقوه در خود ذخیره می کند . غذایی که در شیره و میوه اش جمع می کند . پناهگاهی که برای
حیوانات ،پرندگان و دیگر موجودات فراهم می کند ،زمین و اسمان را به هم مرتبط می سازد . )اسپیرس، ۱۳۸۷،۱۵۸ )
درختان مقدس:
اعتقاد به این که در بعضی از درختان و گیاهانی که برای بشر سودمند است ،روحی وجود دارد به پیش از تاریخ بر می گردد .تصویر
درختی که در دو سوی آن یک جفت جانور ، نیمه خدا یا نقش انسان باشد ،در هنربین النهرین در حدود سده هجدهم ظاهر شد .درختانی
که دوسوی آن جانورانی وجود دارند که در مقابل هم ایستاده اند .یا در دوسوی آن نقش های انسانی و نیمه انسانی به چشم می خورند
و آنان ظاهرا”،مراسمی جهت باروری انجام می دهند )هال ، ۱۳۸۰:۲۹۰ ،و ۲۹۱ (،)تصویر ۲ )
در آیین اسلامی نیز درخت زیتون نماد درخت زندگی است ،درخت نخل که درخت مقدس آشوری – بابلی است، در مصر یاد آور
درخت زندگی و به عنوان الگوی ستون ها در معماری به کار برده می شده .
بنابراین با استناد به آنچه درباره نماد درخت در هنرهای مختلف از جمله نقاشی ،حجاری ،کاشی کاری ، قالی بافی ،و نگارگری و…قابل
مشاهده است ، می توان ادعا کرد که تصویر درخت در ذهنیت و خاطر جمعی ملل مختلف به عنوان نماد و نشانه با مفاهیم والا و مقدسی
وابسته به پیشینه تاریخی و اعتقادی آن قوم همراه شده است .
بررسی تصویر سازی آرمانی درخت سرو در نگاره های ایرانی .
نگارگری ،به طور ویژه فضای باغ ومنظری را که بستر وقوع وقایع اند به گونه ای خیالی و رویایی به تصویر کشیده اند ،که این گونه
تصویر سازی مرتبط با اعتقاد به جهان برتر و مثالی و نگاه نمادین به جهان واقع است .نتیجه این نوع نگاه به جهان ، تصویر ذهنی از باغ
ایرانی را در نمونه نگارگری ایرانی به جلوه در می آورد .
از این جهت برای بررسی جلوه های خیال انگیزی باغ ایرانی ، نگارگری یکی از معتبرترین و با ارزش ترین منابع محسوب می شود .
در آثار نگارگری عموما” دو نمونه اصلی درخت با رویکردی اسطوره شناسانه مورد بررسی و توجه قرار می گیرد . یکی درختان همیشه
سبز مانند سرو که به جاودانگی و بی مرگی اشاره دارند و دیگری درختانی که نشانه از نو جوان شدن و تجدید حیات در بهاران هستند
مانند چنار و درختان شکوفه دار .
به عنوان مثال در نگاره نبرد رستم با دیو سپید )تصویر ۳( درخت سرو تناوری در گوشه سمت راست کار شده که شاخ و برگ انبوه دارد
و تنه آن قطور است . دیگر درختان این نگاره در مقایسه با آن بسیار کوچک و ظریف هستند . این سرو های کوچک به صورت پراکنده
زمینه را پر کرده اند . تمامی درختان این نگاره ،رنگ سبز با تنالیته روشن و تیره دارند . در انتهای زمینه و در بالای کار، پنج تنه درخت
دیده می شود که شاخ و برگ آنها در زیر کتیبه پنهان شده و بقیه آنها از صفحه خارج شده اند .
نمونه دیگر ،نگاره ای از دیوان ارزشمند خواجوی کرمانی در عهد جلایریان است که احتمال می رود توسط جنید ویا تحت نظر او کار
شده باشد )تصویر ۴(در این نگاره ، درخت کاج ، چنار و درختان دیگری نیز دیده می شود . بر روی درخت سروی که در انتهای زمینه
قرار دارد کتیبه ای کار شده است . شاید به همین دلیل باعث گردش چشم بیننده و توجه به کتیبه می شود . تنه این سرو کوتاه است ،
شاخه ها فقط در محل اتصال به بدنه دیده می شوند و نه در تمام سطح بدنه ، بدنه در ابتدا پهن است و هر چه به طرف بالا می رود ،
باریک تر می شود . در بالاترین محل بدنه سرو یک تاج شبیه به یک سرو کوچک دیده می شود که باعث شده است سرو بلند تر گردد
. درختان درون محوطه کاخ همایون کوچک تر از اندازه واقعی کار شده اند . این درختان همگی به رنگ سبز کم رنگ هستند .
سرو در آثارنگارگری ایرانی ،نمادها ومفاهیم گسترده ای از آن قابل برداشت است . سرو از دیر باز در آیین کهن مزدایی ،شعله جاودانیت
را مجسم می ساخته همان که در نگارگری نمودگار جوانی و جاودانگی جسم و جان های شعله ور در آتش عشق قرار می گیرد .)کورکیان
و سیکر ۱۳۳۷:۶۰ (گاهی قامت راست و کشیده سروربه تصویر در آمده که یادآور درخت سرو ناز است وگاهنقش خیال انگیز و عرفانی
سرو در باد به صورت خمیده به تصویر کشیده شده است . همچنین فرم سرو به صورت ساده و انتزاعی همچون پیکانی به سمت آسمان
و به نشانه عروج به چشم می خورد .
نتیجه گیری :
معماری منظر پدیده ای عینی وذهنی است که افزون برتاثیری که در محیط زیست انسان دارد ،برذهنیت انسان از محیط اطرافش نیز تاثیر
گذار است .در این پژوهش با عنایت به این که اهمییت هنر منظر پردازی به مسایل زیبایی شناسی و ایجاد چشم انداز با هنر نقاشی و تصویر
سازی وجوه مشترک بسیاری دارد .برای بررسی نقش نمادین سرو در هنر ایرانی اسلامی ،دو گرایش طراحی باغ ایرانی به مثابه نماینده
طراحی منظرونگارگری به عنوان بیشینه نقاشی اصیل ایرانی ، مورد بررسی و استناد قرار گرفت . بدین معنا که نحوه کاربرد و استفاده از
فرم ها و حالات مختلف سرو در طراحی باغ و منظر با نحوه نمایش سرو در تصاویر و نگاره ها مورد مقایسه قرار گرفت که بیانگر برداشت
ذهنی و بیان مفهومی نقش سرو بر مخاطب است . با انجام این مقایسه می توان دریافت که درخت سرو مشخصات بصری ویژه ای دارد و
تاثیر آن بر بیننده باعث ایجاد طرح واره های ذهنی معنا داری می شود . تکرار این نقوش در ذهن باعث همراهی فرم با معنایی خاص
ایجاد نماد می شود .همچنانکه درخت سرو در ذهنیت ایرانی تبدیل به نماد جاودانگی ،فناپذیری ،پایداری ، بلند بالایی و…شده است .
بنابراین با کاربرد هدفمند درخت سرو در طراحی یا سامان دهی منظر به صورت تکی یا گروهی ،می توان مفاهیم و انگاره های خاصی
را در ذهن مخاطب تداعی کرد و شرایطی خیالی و فرا واقعی برای فضا و مکان ایجاد کرد .
